A idea dun Tribunal Supremo de Xustiza non xorde nun determinado momento da historia da nosa nación, xa que son moitos os avatares que dan lugar a este tribunal. Nun rápido repaso, a historia revélanos que permanecían nun principio, confundidos na figura do monarca, todos os poderes públicos, entre eles o da xustiza. O rei lexislaba, aplicaba e executaba as súas disposicións, sen atopar outro límite que os que el mesmo quixese impoñerse e administraba a xustiza dedicando por iso certos días á semana para constituírse cos membros do seu Consello e alcaldes de Corte en audiencia pública.

Non é ata a época da Reconquista cando se cambia esta forma de administración da xustiza. Tanto o Foro Xulgo como o Código das Partidas recomendan a creación dunha institución "para que axuden ao rei baróns sabios". Este pensamento recollido polo rei Afonso XI, e mellorado por Xoán I, foi levado á práctica polos Reis Católicos que, coa reunión de organismos para o coñecemento dos asuntos dalgúns dos reinos, constituíron o Real e Supremo Consello de Castela, corpo consultivo dos reis e tribunal altísimo de xustiza, predecesor do hoxe Tribunal Supremo.

Entre as antigas leis que instaurou o Consello de Castela, regulamentando a súa función e dando as normas do que había de ser, débese destacar a Novísima Recompilación que, no seu libro IV e os 30 títulos que comprende, ofrece suficiente coñecemento do que foi aquel alto tribunal e no seu título IV lei 5, dada polos Reis Católicos, don Fernando e dona Isabel, especifícanse as atribucións de tan alta institución, os negocios de que coñecía e aqueles outros que non eran da súa competencia, quedando así determinada a súa xurisdición.

Este consello estaba rexido por un presidente-gobernador, con trinta ministros, distribuídos en cinco salas: a de Goberno, Xustiza, Provincia, Mil e Quiñentos e Alcaldes. Desas salas, a de Alcaldes era competente para os asuntos criminais en última apelación e a Sala de Mil e Quiñentos érao dos recursos de nulidade e segunda suplicación.

Coñecía esta institución non só dos asuntos de xustiza, senón doutros de carácter gobernativo ou administrativo, advertíndose unha tendencia a asumir o máis alto grao da administración de xustiza, intervindo en nomeamentos, inspeccións, coñecendo dos suplicatorios ou recursos das chancelerías e audiencias, e da resolución de competencias, aínda que quedan difusas entre as atribucións de alcaldes e corrixidores por estaren ambas as funcións moi vinculadas coa autoridade real. Esta foi a situación e o estado legal do máis alto tribunal da nación ata a iniciación do movemento constitucional en España.

A Constitución de Cádiz

A influencia dos filósofos franceses e as daquela modernistas teorías xurídicas de dereito público sobre organización e equilibrio dos poderes do Estado, tiveron reflexo na Constitución de Cádiz de 1812, alicerce e base do actual Tribunal Supremo.

No informe da comisión encargada da formación do proxecto constitucional, foron consignados os propósitos que conducirían á súa creación: apartar, como era de razón e conforme a xustos principios, os asuntos gobernativos dispersos nos distintos organismos supremos, levándoos ao Consello de Estado; procurar que, de ningunha maneira, fosen os maxistrados distraídos do seu augusto ministerio e conservar separadas as facultades propias e características da potestade xudicial.

No apartado XVL daquel ditame memorable razoouse a creación do Tribunal Supremo: "Delegada pola Constitución aos Tribunais, a potestade de aplicar as leis, é indispensable establecer, para que haxa sistema, un centro de autoridade no que veñan a reunirse todas as ramificacións da potestade xudicial. Polo mesmo, establécese na Corte un Supremo Tribunal de Xustiza, que constituirá este centro común. Os seus principais atributos deben ser os da inspección suprema sobre todos os xuíces e tribunais encargados da Administración de Xustiza".

Promulgada e xurada a Constitución o 19 de marzo de 1812, o 17 de abril seguinte por decreto quedou instaurado o Tribunal Supremo, aínda que a Guerra da Independencia e o asedio da cidade de Cádiz impediron a eficacia da nova estruturación constitucional da xustiza.

Co repregamento do invasor, din os documentos da época, trasladáronse a Madrid as Cortes de Cádiz xa co carácter de ordinarias e reuníronse o día 15 de xaneiro de 1814, no teatro chamado dos Caños del Peral e, seguindo o seu labor reformador, aprobaron o Regulamento do Supremo Tribunal de Xustiza por Decreto do 13 de marzo de 1814, que non tivo vixencia ningunha pola inestabilidade da situación política e porque o primeiro acto de goberno do rei Fernando VII "o Desexado", ao regresar do exilio, foi a derrogación da Constitución e de todos os decretos das Cortes, polo chamado Manifesto de Valencia do 4 de maio de 1814. Isto significou a volta aos consellos reais e a confusión dos poderes administrativos e xudicial como emanados do Poder Real.

Co triunfo de Riego deu comezo o denominado "Trienio Constitucional", que obrigou a Fernando VII a xurar a Constitución de 1812 e convocar Cortes unicamerais que desenvolveron un labor lexislativo paralelo ás Cortes de Cádiz. Foron abolidos durante este período os antigos Consellos da Coroa e restablecido o Supremo Tribunal de Xustiza.

En 1823, coa caída de novo do constitucionalismo, Fernando VII declara mediante Real decreto do 1 de outubro nulos todos os actos de goberno emitidos desde o 7 de marzo de 1820 e restablécese o Consello de Castela, ata que en 1834 a raíña Isabel II suprime os antigos Consellos de España e de Indias e instaura, por Real decreto do 24 de marzo, o Tribunal Supremo. Este compúxose de tres salas, unha delas encargada dos asuntos de ultramar recibiu o nome de Tribunal Supremo de España e Indias e as outras dúas foron designadas como Tribunal Supremo de Guerra e Mariña e Tribunal Supremo de Facenda. Así desaparecía definitivamente o Consello de Castela.

O 26 de setembro de 1835, o Regulamento Provisional para a Administración de Xustiza divide o Tribunal Supremo de España e Indias en tres salas, dúas para a Península e illas adxacentes e unha terceira para ultramar, compostas por quince maxistrados, rotando entre si anualmente os das dúas primeiras salas. Este regulamento favoreceu a unidade do procedemento, acabando coas prácticas e cos costumes de cada tribunal, impoñéndose trámites gratuítos en detrimento dos aranceis, recórtase o abusivo arbitrio xudicial, sobre todo nos de penal, coa intensificación da inspección nos distintos graos da Administración e agravando o traballo dos maxistrados ao elevarse o número de votos necesarios para ditar sentenzas.

O título V do regulamento de 1835 atribúelle ao Tribunal Supremo de España e Indias o coñecemento en primeira e segunda instancia dalgunhas causas criminais ou sobre xurisdicións de señoríos e décimos que antes eran competencia do Consello de Castela; non obstante, carece de normas sobre recusacións, prazos para presentarse e especificación dos recursos e asuntos que quedaban fóra da xurisdición ordinaria como os eclesiásticos, militares, etc.

A nova ordenación orgánica procesual de 1835 completouse coas ordenanzas para as audiencias do 19 de outubro dese ano e o Regulamento dos xulgados de partido, que tivo que vencer as dificultades das demarcacións agravadas polos dereitos adquiridos de escribáns titulares, moitos deles con dereito de sucesión.

Prosegue paulatinamente a regulación deste tribunal durante os anos seguintes; así, unha Real orde non publicada do 15 de agosto de 1836, cambia o nome do TRIBUNAL SUPREMO DE ESPAÑA E INDIAS polo de TRIBUNAL SUPREMO DE XUSTIZA, nome que lle daba a Constitución de 1812.

No período de 1840 a 1858 non transcorre un só ano sen que se dite algunha disposición sobre a organización do tribunal. Entre as máis interesantes figura a Lei do 16 de xuño de 1841, que acaba cos privilexios dos tribunais de Navarra, que quedan subordinados ao Tribunal Supremo.

O Tribunal Supremo e audiencias provinciais

O Real decreto do 5 de xaneiro de 1844 crea, no Tribunal Supremo e audiencias provinciais, as xuntas gobernativas integradas cada unha polo presidente do tribunal respectivo, os presidentes de sala e o fiscal do tribunal. Así mesmo, esta disposición suprime a rotación anual dos maxistrados de cada sala e cubre as vacantes existentes con maxistrados de novo destino.

Moitas das disposicións desta época encamíñanse a exaltar a maxistratura e a robustecer o seu prestixio respondendo a este propósito a Real orde do 20 de abril de 1844, pola que se crea o Gran Colar da Xustiza, con destino ao presidente do Tribunal Supremo, para o seu enxalzamento e como distintivo da máis alta xerarquía xudicial.

Un Real decreto do 22 de outubro de 1853 crea os secretarios de Goberno dos tribunais en substitución dos relatores da Sala de Goberno.

En 1854, por Real decreto do 17 de xaneiro, suprímese a Sala de Indias e ordénase repartir os seus asuntos entre as outras dúas salas; mais foi inmediatamente restablecida ata a Lei provisional de 1870.

En 1863 eleváronse ao Goberno tres proxectos: o de reforma da casación civil, no relativo ao trámite de admisión do recurso; o de establecemento do recurso de casación no criminal e, por último, o de reorganización do propio Tribunal Supremo, cun presidente, cinco vicepresidentes e trinta e un maxistrados divididos en cinco salas: Sala de Admisión no Civil, Sala de Admisión no Criminal, salas Primeira, Segunda e Terceira. Integran a Sala de Goberno, o presidente do Tribunal Supremo, os cinco vicepresidentes e o fiscal. Desaparece neste último proxecto a Sala de Indias e acumúlanse os cargos de relatores e escribáns no de secretarios de sala.

Quedan recollidos estes proxectos nunha Lei do 30 de abril de 1864 que dispuxo que a Sala Primeira se compuxese de dúas seccións, cun presidente e oito maxistrados cada unha e, a Sala de Indias, un presidente e seis ministros coas mesmas competencias anteriores.

A Lei de bases do 11 de abril de 1868 autoriza ao Goberno a levar adiante unha reforma gradual da organización dos tribunais, o Tribunal Supremo quedaría formado da seguinte maneira: un presidente, catro presidentes de sala, vinte e seis ministros, un fiscal, un tenente fiscal e os seus auxiliares.

Os gobernos que seguiron á Revolución de 1868 realizaron importantes reformas na Administración de Xustiza, entre elas:

O Decreto do 13 de outubro de 1868 que remite á xurisdición ordinaria do Tribunal Supremo o coñecemento dos asuntos contencioso-administrativos, creando unha sala para que entendese deles e suprime a sección do contencioso do Consello de Estado, que era a que viña coñecendo deles.

O Decreto lei do 6 de decembro do mesmo ano, que suprime os foros especiais e devolve á xurisdición ordinaria as causas civís e criminais que coñecían os tribunais eclesiásticos e refunde no Supremo o Tribunal das Ordes Militares, que moito máis adiante había volver ter a súa propia xurisdición, e acaba cos tribunais de Comercio e Facenda.

Para coroar estas reformas aprobouse a Lei provisional de organización de tribunais do 15 de setembro de 1870, cuxo título I, capítulo V, dispón que o Tribunal Supremo estará integrado por un presidente, catro presidentes de sala e vinte e oito maxistrados. Haberá unha Sala de Goberno e catro de xustiza: Primeira do Civil, Segunda de Admisión do Criminal, Terceira de Casación do Criminal e Cuarta de Recursos contra a Administración Pública. Cada sala terá o seu presidente e sete maxistrados. No capítulo VI, título VI, regulamenta as competencias das salas que coñecerán das cuestións de competencia, dos recursos de forza, dos recursos de queixa e dos de casación por quebrantamento de forma e infracción de lei. O tribunal reunido en pleno, en única instancia e en xuízo oral e público coñecerá de causas contra ministros, presidente das Cortes, presidente do Tribunal Supremo ou os de sala, maxistrados do tribunal ou das audiencias e maxistrados de sala.

En 1875, pola Lei do 20 de xaneiro, volveuse confiar ao Consello de Estado a xurisdición contencioso-administrativa, que máis adiante e por virtude da Lei do 4 de abril de 1904 e Real decreto do 8 de maio seguinte volveu encomendarse a este Tribunal Supremo.

Reorganización do TS

Coa república, polo Decreto do 6 de maio de 1931, reorganízase o Tribunal Supremo en cinco salas: Primeira: para o civil; Segunda: para o criminal; Terceira e Cuarta: para o contencioso-administrativo; e Quinta: para o social.

A Constitución de 1931 crea unha Sala Sexta de xustiza militar, que asume as competencias do Consello Supremo de Guerra e Mariña.

A actual Constitución de 1978 dedica o seu título VI ao Poder Xudicial e o seu artigo 123 ao Tribunal Supremo e recoñéceo como o órgano xurisdicional superior en todas as ordes, con xurisdición en toda España, cuxo presidente é nomeado polo rei, por proposta do Consello Xeral do Poder Xudicial, na forma que determine a lei.