Auzitegi Nagusia izateko ideia ez zen sortu gure nazioaren historiaren une jakin batean, gorabehera askorengatik sortu baita Auzitegi hau. Berrikuste azkar batean, historiaren arabera, botere publiko guztiak, haien artean justizia, Monarkaren irudiarekin nahasten ziren hasiera batean. Erregeak xedapenak legeztatu, aplikatu eta gauzatzen zituen, berak ezarri nahi ez zuen bestelako mugarik izan gabe. Halaber, justizia administratzen zuen. Hartarako, astean zenbait egun pasatzen zituen horretan, Kontseiluko kideekin eta Gorteko Alkateekin audientzia publikoan biltzeko.

Errekonkistaren garaira arte ez zen aldatu justizia administratzeko modu hori. Foru Juzgoak nahiz Partiden Kodeak erakunde bat sortzea gomendatzen zuten, "gizonezko jakintsuek Erregeari lagun diezaioten". Pentsamolde hori Alfonso XI erregeak hartu eta Juan I.ak hobetu zuen. Errege Katolikoek erabili zuten, eta zenbait erresumetako gaiak ezagutzeko erakundeekin egindako bilerarekin Gaztelako Errege Kontseilu Gorena osatu zuten, Erregeen eta gaur egungo Auzitegi Gorenaren aurrekoa izan zen Justiziako Auzitegi Gorenaren kontsultarako kidegoa zena.

Gaztelako Kontseilua ezarri zuten antzinako legeen artean, haren eginkizuna arautuz eta arauak emanez, Bilduma Berria (Novísima Recopilación, gaztelaniaz) nabarmendu behar da, dituen IV. Liburuan eta 30 tituluetan, Auzitegi horri buruzko nahikoa informazioa ematen dutenak, eta IV. tituluan, Errege Katolikoek, Fernando jaunak eta Isabel andreak, emandako 5. legean, erakunde horren eskuduntzak, ezagutzen zituen negozioak eta haren eskumenekoak ez ziren bestelakoak zehazten dira, jurisdikzioa mugatuta utziz.

Kontseilu horren burua presidente-gobernadorea zen, eta hogeita hamar ministro zituen, bost aretotan banatuta: Gobernua, Justizia, Probintzia, Mila eta Bostehun eta Alkateak. Areto horietatik, Alkateenak eskumena zuen azken apelazioko gai kriminaletarako, eta Mila eta Bostehun aretoak deuseztasun-helegiteetarako eta bigarren aplikazioko helegiteetarako.

Erakunde horrek justiziako gaiez gain, gobernuaren edo administrazioaren bestelakoak ere ezagutzen zituen, eta justizia-administrazioaren mailarik altuena bere gain hartzeko joera zuen. Horrela, izendatzeetan, ikuskapenetan, Kantzilerien eta Audientzien suplikazio-idazki edo helegiteak ezagutuz, eta eskumenak ebatziz esku hartzen zuen. Horrenbestez, alkateen eta korrejidoreen eskuduntzak zein ziren ez zegoen garbi, Errege Agintaritzarekin oso lotuta baitzeuden haien funtzioak. Hori izan zen nazioko Auzitegi Gorenaren egoera eta legezko egoera Espainiako konstituzioaren mugimendua hasi zen arte.

Cadizko konstituzioa

Frantziako filosofoen eta garai horretan modernistak ziren Estatuko Botereen antolaketa eta orekari buruzko zuzenbide publikoko teoria juridikoen eraginak, 1812. urtean Cadizko Konstituzioa sortzea ekarri zuen, gaur egungo Auzitegi Gorenaren oinarria dena.

Konstituzioaren proiektua sortzeaz arduratu zen Batzordearen txostenean, Cadizko Konstituzioa sortzeko xedeak jaso ziren: bidezko printzipioei jarraituz, Erakunde gorenetan sakabanatuta zeuden gobernuaren gaiak bereizi eta Estatu Kontseilura eramatea; hala bazegokion, augusto ministeriotik kentzea Magistratuak eta haien berezkoa eskumenak eta ahalmen judizialaren ezaugarria bereiztea.

Txosten horren XVL. atalean Auzitegi Gorena zergatik sortu zen azaldu zuten: "Konstituzio bidez Auzitegiei legeak aplikatzeko ahalmena eskuordetuta, sistema bat egoteko, ezinbestekoa da aginte zentro bat ezartzea, ahalmen judizialaren sail guztiak bil daitezen. Horregatik, Gortean Justiziako Auzitegi Gorena ezarriko da, guztion zentroa izango dena. Haren eskumen nagusiak Justiziaren administrazioaz arduratzen diren epaile eta auzitegi guztien gaineko ikuskapen gorena izan behar du".

Konstituzioa 1812ko martxoaren 19an atera zen eta zin egin zuten, eta apirilaren 17an, Auzitegi Gorena ezarrita geratu zen Dekretu bidez. Hala ere, independentziaren gerrak eta Cadizko hiriaren jazarpenak justiziaren konstituzioaren egitura berriaren eraginkortasuna eragotzi zuten.

Inbaditzaileek atzera egin zutenean, garaiko dokumentuek diotenez, Cadizko Gorteak Madrilera joan ziren, ohiko izaerarekin, eta 1814ko urtarrilaren 15ean bildu ziren Caños del Peral antzokian. Berritzeko lanarekin jarraituz, Justiziako Auzitegi Gorenaren araudia onartu zuen 1814ko martxoaren 13ko dekretuaren bidez, hala ere, ez zuen indarraldirik izan, egoera politikoaren ezegonkortasunarengatik eta Fernando VII. "El Deseado" Erregearen lehen gobernu egintza, erbestetik itzulitakoan, Konstituzioa eta Gorteen dekretu guztiak indargabetzea izan baitzen, 1814ko maiatzaren 4ko Valentziako Manifestua delakoaren bidez. Horrek Errege Kontseiluetara itzultzea eta administrazioko botereak eta botere judizialak nahiz Errege Boteretik etorritakoak nahastea ekarri zuen.

Riegoren garaipenarekin "Hirurteko Konstituzionala" delakoa hasi zen. Horrek, Fernando VII.ak 1812ko Konstituzioa zin egitera eta Ganbera bakarreko Gorteetarako deialdia egitera behartu zuen. Gorte horiek, Cadizko Gorteen moduan, lege-lana ere egin zuten, aldi berean. Aldi horretan, Koroako Kontseilu zaharrak deuseztatu eta Justiziako Auzitegi Gorena berrezarri zuten.

1823. urtean, konstituzionalismoaren erorialdiarekin, Fernando VII.ak, urriaren 1eko Errege Dekretu bidez, gobernuak 1820ko martxoaren 7tik aurrera ateratako egintza guztiak baliogabetzat jo zituen eta Gaztelako Kontseilua berrezarri zuen. 1834. urtera arte iraun zuen egoera horrek, Isabel II. Erreginak Espainiako eta Indietako kontseilu zaharrak kendu zituen arte. Horrela, martxoaren 24ko Errege Dekretu bidez Auzitegi Gorena ezarri zuen. Hiru epaimahaiz osatu zen. Haietako bat, itsasoz bestaldeko gaiez arduratu zen eta Espainiako eta Indietako Auzitegi Gorena esan zioten. Beste biei, Gerra eta Itsasoko Auzitegi Gorena eta Ogasuneko Auzitegi Gorena esan zieten. Hortaz, behin betiko desagertu zen Gaztelako Kontseilua.

1835eko irailaren 26an, Justizia Administraziorako Behin-behineko Araudiak hiru epaimahaitan banatu zuen Espainiako eta Indietako Auzitegi Gorena: bi, Penintsularako eta ondoko Uharteetarako eta bestea, itsasoz bestaldekoa. Hamabost magistratuk osatzen zuten, eta urtero txandakatzen ziren beste bi epaimahaiekin. Araudi horri esker, prozeduraren batasuna nagusitu zen, eta Auzitegi bakoitzaren jarduera eta ohiturak bukatu ziren. Horrela, doako izapideak ezarri ziren, muga-zergen kalterako, aukeramen judizial neurrigabea murriztu zuen, batez ere zigor-arlokoa, eta ikuskapena handitu zuen administrazioaren hainbat mailatan. Bestalde, Magistratuen lana handitu zen, epaiak emateko beharrezkoa zen boto-kopurua ere handitu baitzen.

1835eko Araudiaren V. tituluak, lehen Gaztelako Kontseiluaren eskumena ziren zenbait kausa kriminal edo jaurerri eta hamarrenen jurisdikzio lehen eta bigarren auzialdian ezagutzea esleitu zion Espainiako eta Indietako Auzitegi Gorenari. Hala ere, ez zuen araurik ezespenei buruz, agertzeko epeei buruz, eta jurisdikzio arruntetik kanpo geratzen ziren helegiteak eta gaiak zehazteari buruz, hala nola eliz gaiak, gai militarrak eta bestelakoak.

1835ko antolamendu organiko prozesal berria osatzeko, Auzitegietarako Ordenantza berriak atera ziren urte horretako urriaren 19an, eta Alderdiko Auzitegien Araudiak Eskribau titularrek hartutako eskubideengatik okerrera egindako mugapeen zailtasunei aurre egin behar izan zien, haietako askok ondorengotza-eskubidea baitzuten.

Pixkanaka auzitegi hori arautzen jarraitu zuten hurrengo urteetan. Horrela, Errege Agindu batek, argitaratu gabeak, ESPAINIAKO ETA INDIETAKO AUZITEGI GORENAREN izena aldatu zuen 1836ko abuztuaren 15ean eta JUSTIZIAKO AUZITEGI GORENA izendatu zuten; 1812ko Konstituzioak eman zion izena, hain zuzen.

1840. urtetik 1858. urtera Auzitegiaren antolaketari buruzko xedapenak etengabe atera ziren, eta interesgarrienen artean dugu 1841eko ekainaren 16ko legea, Nafarroako Auzitegien pribilegioekin bukatu eta Auzitegi Gorenaren mendean utzi zuena.

Auzitegi Gorena eta Probintzia Auzitegiak

1844ko urtarrilaren 5eko Errege Dekretuak Gobernu Batzordeak sortu zituen Auzitegi Gorenean eta Probintzia Auzitegietan. Batzorde bakoitza Auzitegiko Presidenteak, Salako Presidenteak eta Auzitegiko Fiskalak osatzen zuten. Halaber, Sala bakoitzeko Magistratuen urteko txandakatzea kendu zuen, eta destino berriko Magistratuekin bete zituen plaza hutsak.

Garai horretako xedapen asko Magistratura goraipatzeko eta haren prestigioa indartzeko ziren. Xede horri erantzuteko, 1844ko apirilaren 20ko Errege Aginduak, Justiziako Lepoko Handia sortu zuen, Auzitegi Goreneko Presidentearentzat, hura goraipatzeko eta hierarkia judizial handienaren bereizgarri moduan.

1852ko urriaren 22ko Errege Dekretu batek Auzitegietako Gobernu Idazkariak sortu zituen, Gobernuko Epaimahaiaren kontarien ordez.

1854. urtean, urtarrilaren 17ko Errege Dekretu bidez, Indietako Epaimahaia kendu zuten, eta haren gaiak beste bi epaimahaien artean banatzea agindu zuen. Hala ere, berehala berrezarri zuten, 1870eko Behin-behineko Legera arte.

1863. urtean, hiru proiektu aurkeztu zituzten Gobernuan: Kasazio Zibilaren erreformarena, helegitea onartzeko izapideari dagokionez; kasazio-helegitearen ezarpenarena, eta azkenik, Auzitegi Gorenaren beraren antolaketarena: Presidente bat, bost Presidenteorde eta hogeita hamaika Magistratu, bost epaimahaitan banatuta: Arlo zibileko onarpen Epaimahaia; arlo kriminaleko onarpen Epaimahaia; Lehen, Bigarren eta Hirugarren Epaimahaia. Gobernu Epaimahaia Auzitegi Goreneko presidenteak, bost presidenteordeek eta fiskalak osatzen zuten. Azken proiektu honetan Indietako Epaimahaia desagertu zen eta kontarien eta eskribauen karguak Epaimahaiko Idazkarien karguen gainean pilatu ziren.

Proiektu horiek 1864ko apirilaren 30eko lege batean jasota geratu ziren. Lehenengo Epaimahaia bi atalez osatzea xedatu zen, presidente batekin eta zortzi magistraturekin bakoitza, eta Indietako Epaimahaia, presidente batekin eta sei ministrorekin, aurreko eskumen berak mantenduz.

1868ko apirilaren 11ko oinarrien legeak, Auzitegien antolaketaren pixkanakako erreforma aurrera eramateko baimena eman zion Gobernuari. Horrela, Auzitegi Gorena honela osatuta geratu zen: Presidente bat, Epaimahaiko lau presidente, hogeita sei ministro, fiskal bat, fiskal buruordea eta haren laguntzaileak.

1868ko Iraultzaren ondorengo gobernuek erreforma garrantzitsuak egin zituzten Justizia Administrazioan. Besteak beste:

1868ko urriaren 13ko Dekretuak, administrazioarekiko auzien gaiak Auzitegi Gorenaren jurisdikzio arruntaren eskuetan utzi zuen. Horrela, Epaimahai bat sortu zuen, haien berri izan zezan, eta Estatu Kontseiluko Auzien Atala kendu zuen, ordura arte haien berri zuena.

Urte bereko abenduaren 6ko Lege Dekretuak, foru bereziak kendu eta Eliz Auzitegiek ezagutzen zituzten kausa zibil eta kriminalak jurisdikzio arruntari itzuli zizkion, eta Agindu Militarren Epaimahaia ezarri zuen berriz Auzitegi Gorenean, askoz ere beranduago, bere jurisdikzioa izan zuen. Merkataritza eta Ogasuneko Auzitegiak kendu zituen.

Erreforma horiekin bukatzeko, 1870eko irailaren 15eko Auzitegiak Antolatzeko Behin-behineko Legea onartu zuten, eta I. Tituluko V. Kapituluan, Auzitegi Gorena Presidente batek, Salako lau presidentek eta hogeita zortzi magistratuk osatzea xedatu zuen. Gobernu Sala bat eta Justiziako lau izango dira: Arlo zibileko lehenengoa; Arlo kriminaleko bigarren onarpen sala; Arlo kriminaleko hirugarren kasazio sala eta Administrazio Publikoaren kontrako helegiteetarako laugarrena. Sala bakoitzak presidentea eta zazpi magistratu izango ditu. VI. kapituluko VI. tituluan, eskumeneko gaiak, behartutako helegiteak, kexa helegiteak eta araua hausteagatiko kasazioak ezagutuko dituzten Salen eskumenak arautzen ditu. Osoko bilkuran bildutako Auzitegiak, instantzia bakarrean eta ahozko epaiketa publikoan, Ministroen, Gorteetako Presidentearen, Auzitegi Goreneko edo Salako presidentearen, Auzitegiko Magistratuen edo Auzitegien eta Epaimahaiko Magistratuen kontrako kausak ezagutuko ditu.

1875. urtean, urtarrilaren 20ko legearen bidez, Estatu Kontseiluaren esku utzi zuten berriro Administrazioarekiko Auzien Jurisdikzioa, geroago, 1904ko apirilaren 4ko Legearen eta maiatzaren 8ko Errege Dekretuaren arabera, Auzitegi Gorenaren esku utzi zuten berriro.

Auzitegi Gorenaren berrantolaketa

Errepublikarekin, 1931ko maiatzaren 6ko Dekretu bidez, Auzitegi Gorena bost epaimahaitan berrantolatu zen: Lehenengoa: arlo zibilerako; Bigarrena: arlo kriminalerako; Hirugarren eta laugarrena: Administrazioarekiko auzietarako eta bosgarrena: gizarte arlorako.

1931ko Konstituzioak Justizia militarreko Seigarren Epaimahaia sortu zuen eta bere gain hartu zituen Gerra eta Itsasoko Kontseilu Gorenaren eskumenak.

Gaur egungo 1978ko Konstituzioan, VI. titulua Botere Judizialari buruzkoa da eta 123. artikuluan Auzitegi Gorena aipatzen du. Horrela, ordena guztietako jurisdikzio organo gorena moduan hartzen du, Espainia osoan jurisdikzioa duela, eta haren presidentea Erregeak izendatzen du, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiak proposatuta, Legea ezartzen duen moduan.