Gaztela eta Leongo Justizia Auzitegi Gorenak bere berehalako aurrekaria du 1812garren urteko Konstituzioarekin, zein arkitektura juridiko espainiarraren euskarria den legezko testua baita, jaiotako antzinako Lurralde Entzutegietan.

Lehenengo aldiz, epaileak independentziarekin jarduteko oinarriak ezartzen ziren. Epaileek epaitzeko eta epaitutakoa betearazteko funtzio esklusiboa zeukaten eta Gorteei edo Erregeari galarazten zitzaien funtzio jurisdikzionalen jardutea, baita egiteke dauden kausak artxibatzeko edo itxitako epaiketak irekitzeko ahalmena ere.

1835garren urtera arte itxaron behar izan zen Entzutegien Ordenantzek argia ikusteko. Eskuduntza jurisdikzional desberdinetako hiru Areto ezberdinetan Entzutegiak zatitu zituzten ezinbesteko dokumentu batzuk izan ziren: Zibilari buruzko bi areto eta Penalari buruzko bat.

Organizazio judizial hau 1870garren urteko Botere Judizialaren Lege Organikoagatik errespetatua izan zen eta funtsean kontserbatzen da oraindik, denboraren joateagatik eta gizartearen eboluzioagatik gehitzen joan diren jurisdikzioen salbuespenarekin.

Justizia Auzitegi Gorenak, hauen oraingo lurralde konformazio eta mugatzearekin, 1985garren urteko Botere Judizialaren Lege Organikoaren 26garren artikuluan sortutako plantatik ateratzen dira. 1989garren urteko maiatzak 23an eratu ziren.

Atzean geratu ziren antzinako Lurralde Entzutegiak, mapa autonomikoa hartzen zuen eta 1978garren urteko Konstituzioaren eskaeretara egokitutako modelo judizial bati bidea emanez.

Era honetan Auzitegi Gorenek Autonomien Espainia burutzen dute, nahiz eta ez deszentralizatutako Estatuaren Botere bezala konfiguratu, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren menpekoak, haien bertsio autonomikoa daukaten botere Exekutibo eta Legegilearen aurrean.

Justizia Jauregiaren historia

1871ko uztailaren 30ean bere baitan Lurralde Auzitegiaren behin-betiko egoitza hartuko zuen eraikin bat egitea adostu zen, egungo Isla Etorbideko 10. zenbakian. 1872ko abenduan jada proposaturiko hiru kokalekuen planoak eginak zeuden. Eraikinak 11.410 metro karratuko azalera hartzen zuen eta azalera guzti horretatik 73x53 metroko laukizuzena erabili zen erakin berria egiteko.

Burgostik pasatzen zela aprobetxatuz, Amadeo I.a Espainiakoak jarri zuen lehenengo harria 1872ko uztailaren 22an, baina Erregearen abdikazioaren eta Errepublikaren ezarpenaren eta amaieraren ondorioz, aurretiko lanak nahikotxo atzeratu ziren.

Eraikuntza prozesurako deitutako lehiaketara bederatzi proiektu aurkeztu ziren (proiektua ezin zen 450.000 pezeta baino garestiagoa izan), eta San Fernandoko Akademiak (1874ko azaroaren 3ko txostenaren ostean) egokien iruditu zitzaizkion hiru proiektu aukeratu zituen. Udalbatzak David Ruiz Jareño Jauna, arkitekto madrildarra, aukeratu zuen proiektua burutzeko 1875eko abenduaren 25ean eta 27an lorturiko akordioei esker. Eraikuntza lanak ez ziren abiatu 1878. urtera arte.

Hainbat aurrekontu arazo izan ostean (azkenean 945.173 pezetetara iritsi zen) 1883ko abenduaren 28an egin zen Justizia Jauregiaren inaugurazio ofiziala. Dena dela, 1887ko urtarrilaren 22ra arte itxaron behar izan zuten eraikina behin-betiko amaituta eta erabilgarri ikusteko.

Une honetan, eta 2007az geroztik, eraikina birgaitzen ari dira eta aurreikuspenen arabera lanok 2011ko maiatzean amaituko dira. Orduan, Gaztela eta Leongo Justizia Auzitegi Nagusiaren egoitza izango da.